(ਸਮਾਜ ਵੀਕਲੀ)
*ਸੁਖ ਮੈ ਬਹੁ ਸੰਗੀ ਭਏ ਦੁਖ ਮੈ ਸੰਗਿ ਨ ਕੋਇ ॥
ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਹਰਿ ਭਜੁ ਮਨਾ ਅੰਤਿ ਸਹਾਈ ਹੋਇ ॥*
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਲੱਖਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਸੁਹਿਰਦ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਹੌਸਲੇ ਅਤੇ ਅਡਿੱਠ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਮਿਤੀ 1 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1621 ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਿਲ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ।ਆਪ ਸਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਦੇ ਪੰਜਵੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ।ਆਪ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਨਿਆਂ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਭਗਤੀ ਦੇ ਮੁੱਲਾਂ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਜਵਾਨੀ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਯਾਤਰਾ
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮਲ ਸੀ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਸਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਮੋਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਹਿਰੇ ਆਤਮਿਕ ਰੁਝਾਨ ਦਿਖਾਏ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਬੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਸੀ । 1635 ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ।
ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਧੰਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੇ ਸਗਿਰਦ ਬਣੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1664 ਵਿੱਚ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਭਾਲੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਡੂੰਘੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜ ਉਸਾਰੂ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਫੈਲਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬਦ ਧੰਨ ਧੰਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸ਼ੌਬਿਤ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਰਾਹੀ ਸੇਵਾ, ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ।
ਧਾਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਣਾ
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਦਬਾਵ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਭਰੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਨਾਲ ਪਰਿਚਿਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਸ਼ਹਿਜਾਦਾ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਆਪਣੀ ਕੱਟੜ ਨੀਤੀਆਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਗੈਰ-ਇਸਲਾਮੀ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਭਗਤਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਰਮਿਕ ਅਲਪਸੰਖਿਆਕਾਂ ਦੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਅਨਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਬਣਿਆ।
ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਇੱਕ ਉਮੀਦ ਅਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਮਦਦ ਲਈ ਆਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੇ ਸੰਗ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਡਰ ਭੈਅ ਦੇ ਨਿਭਾਅ ਸਕਣ।
1675 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਬਾਅ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਹ ਇਨਕਾਰ ਆਖਿਰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਖਿਲਾਫ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਕੱਦਮ ਸੀ,ਬਲਕਿ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਦਬਾਵ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇੱਕ ਦਲੇਰਾਨਾ ਬਿਆਨ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਧਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਸੰਸਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬਿੰਦੂ ਬਣ ਗਿਆ ਜੋ ਦਬਾਵ ਅਤੇ ਅਨਿਆਇਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ” ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ:
1. ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਭਗਤੀ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਖਾਇਆ ਕਿ ਸੱਚੀ ਆਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਮੂਲ ਪ੍ਰਭੂ ‘ਤੇ ਅਡਿੱਠ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਭਗਤੀ ਵਿੱਚ ਹੈ।
2. ਸਮਾਨਤਾ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਨੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਭ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਨ ਹਨ ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤੀ, ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਜਾਂ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ।
3. ਹੌਸਲਾ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਤਿਕੂਲਤਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੌਸਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ, ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਅਨਿਆਇਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।
4. ਸੇਵਾ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਸੇਵਾ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਅਨੇਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਯੋਗਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ:
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ 15 ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ 59 ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ 57 ਸਲੋਕ ਦਰਜ਼ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ, 1706 ਈ. ਵਿੱਚ, ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ (ਸਾਬੋ ਕੀ ਤਲਵੰਡੀ) ਵਿਖੇ, ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹਾਈ ।
ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਾਣੀ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ;
1. ਰਾਗੁ ਗਉੜੀ = 9 ਸ਼ਬਦ
2. ਰਾਗੁ ਆਸਾ = 1 ਸ਼ਬਦ
3. ਰਾਗੁ ਦੇਵਗੰਧਾਰੀ = 3 ਸ਼ਬਦ
4. ਰਾਗੁ ਬਿਹਾਗੜਾ = 1 ਸ਼ਬਦ
5. ਰਾਗੁ ਸੋਰਠਿ = 12 ਸ਼ਬਦ
6. ਰਾਗੁ ਧਨਾਸਰੀ = 4 ਸ਼ਬਦ
7. ਰਾਗੁ ਜੈਤਸਰੀ = 3 ਸ਼ਬਦ
8. ਰਾਗੁ ਟੋਡੀ = 1 ਸ਼ਬਦ
9. ਰਾਗੁ ਤਿਲੰਗ = 3 ਸ਼ਬਦ
10. ਰਾਗੁ ਬਿਲਾਵਲ = 3 ਸ਼ਬਦ
11. ਰਾਗੁ ਰਾਮਕਲੀ = 3 ਸ਼ਬਦ
12. ਰਾਗੁ ਮਾਰੂ = 3 ਸ਼ਬਦ
13. ਰਾਗੁ ਬਸੰਤੁ = 5 ਸ਼ਬਦ
14. ਰਾਗੁ ਸਾਰੰਗ = 4 ਸ਼ਬਦ
15. ਰਾਗੁ ਜੈਜਾਵੰਤੀ = 4 ਸ਼ਬਦ
ਭੈ ਕਾਹੂ ਕਉ ਦੇਤ ਨਹਿ ਨਹਿ ਭੈ ਮਾਨਤ ਆਨ ।।
ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਸੁਨਿ ਰੇ ਮਨਾ ਗਿਆਨੀ ਤਾਹਿ ਬਖਾਨਿ ।।੧੬।। ਪੰਨਾ ੧੪੨੭
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਉਪਰ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੀਆਂ। ਨਿਆਂ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਸਮਾਜ ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਵਿਭਾਜਨ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਐਸੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਜੋ ਅਕਸਰ ਧਰਮਿਕ ਫ਼ਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੰਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ—ਇੱਕ ਏਕਤਾ, ਦਇਆ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੁਨੇਹਾ ਹੈ।
ਸੁਰਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ
ਸ੍ਰੀ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ।
