ਆਓ ਜਾਣੀਏ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਰੌਚਕ ਤੱਥ
(ਸਮਾਜ ਵੀਕਲੀ)- ਸੰਵਿਧਾਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਨੂੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧ ਵੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਿਵਸ (ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਿਵਸ) ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ 26 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 26 ਨਵੰਬਰ 1949 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਪਣਾਇਆ ਅਤੇ ਇਹ 26 ਜਨਵਰੀ 1950 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋ ਗਿਆ।
15 ਅਗਸਤ 1947 ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਬਣਾਏ ਕਾਨੂੰਨ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਸੰਵਿਧਾਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇਹ 448 ਅਨੁਛੇਦ, 12 ਅਨੁਸੂਚੀਆਂ ਅਤੇ 94 ਸੋਧਾਂ (2021 ਤੱਕ 105 ਸੋਧਾਂ ਵਾਲਾ) ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 2 ਸਾਲ, 11 ਮਹੀਨੇ ਅਤੇ 18 ਦਿਨ ਦਾ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਦਸਤਖਤ ਪੰਨੇ ‘ਤੇ 299 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਦਸਤਖਤ ਹਨ। ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 284 ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ।
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ, ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ 13 ਦਸੰਬਰ 1946 ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 29 ਅਗਸਤ 1947 ਨੂੰ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਜੋ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਰੂਪ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਡਾ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੇ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਦਾ ਮੂਲ ਸੰਵਿਧਾਨ ਹੱਥ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਸ਼ਿਆਮ ਬਿਹਾਰੀ ਰਾਏਜ਼ਾਦਾ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਕਾਪੀਆਂ ਹਨ।
ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ 26 ਨਵੰਬਰ 1949 ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਵਿਧਾਨ 26 ਜਨਵਰੀ 1950 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦਿਨ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ, ਹਰ ਸਾਲ 26 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਖਰਚਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 117,369 ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨੀ ਡਰਾਫਟ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ‘ਤੇ ਕਰੀਬ 64 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਲਾਗਤ ਆਈ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਮੂਲ ਰੂਪ ਨੂੰ ਅੱਜ ਸੰਸਦ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਹੀਲੀਅਮ ਨਾਲ ਭਰੇ ਬਕਸੇ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਨਮੀ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੋਵੇ।
ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ 6 ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਜੌ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ।
ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ: ਧਾਰਾ 14 ਤੋਂ 18।
ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ: ਧਾਰਾ 19 ਤੋਂ 22।
ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਵਿਰੁੱਧ ਅਧਿਕਾਰ: ਧਾਰਾ 23 ਤੋਂ 24 ਤੱਕ।
ਧਰਮ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ: ਧਾਰਾ 25 ਤੋਂ 28।
ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਅਧਿਕਾਰ: ਆਰਟੀਕਲ 29 ਤੋਂ 30 ਤੱਕ।
ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਉਪਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ: ਧਾਰਾ 32.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਲਚਕਦਾਰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਅਤੇ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਜਾਂ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ।
ਅਕਤੂਬਰ 2021 ਤੱਕ, 1950 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ 105 ਸੋਧਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।
ਸੰਵਿਧਾਨ ‘ਚ ਇਹ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਰਤਨ, ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਕੀਰਤੀ ਚੱਕਰ 26 ਜਨਵਰੀ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ‘ਚ ਹੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਵਰਨਮੈਂਟ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਐਕਟ 1935 ਅਨੁਸਾਰ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ, ਮਾਣਯੋਗ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ ਅਤੇ ਮਾਣਯੋਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ ‘ਤੇ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
26 ਜਨਵਰੀ 1950 ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤਰ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਿਖਣ ਵਾਲੀ ਸਭਾ ਵਿੱਚ 299 ਮੈਂਬਰ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਡਾ: ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਸਨ।
ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ 22 ਭਾਗ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਭਾਗ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ 8 x 13 ਇੰਚ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ 22 ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ 4 ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਾ।
ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਅਸਲ ਕਾਪੀ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਪੀ ‘ਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਦਸਤਖਤ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਡਾ. ਰਾਜੇਂਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਇਹ ਅਸਲੀ ਕਾਪੀ ਕੇਂਦਰੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ।
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਅਸਲ ਕਾਪੀ 22 ਇੰਚ ਲੰਬੀ ਅਤੇ 16 ਇੰਚ ਚੌੜੀ ਹੈ।
ਇਹ ਪਾਰਚਮੈਂਟ ਦੀਆਂ ਸ਼ੀਟਾਂ ‘ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਖਰੜੇ ਦੇ 251 ਪੰਨੇ ਹਨ।
ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ- ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਲੇਖਕ ਕੌਣ ਹਨ?
ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਡਾ.ਬੀ.ਆਰ.ਅੰਬੇਦਕਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪ੍ਰੇਮ ਬਿਹਾਰੀ ਨਰਾਇਣ ਰਾਏਜ਼ਾਦਾ ਹੈ। ਹਾਂ, ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਭਾ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਜੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਹੋਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਡਾ: ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪ੍ਰੇਮ ਬਿਹਾਰੀ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਅਸਲ ਕਾਪੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖੀ ਸੀ।
ਮੂਲ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਹਿੰਦੀ ਸੰਸਕਰਣ ਦੀ ਕੈਲੀਗ੍ਰਾਫੀ ਵਸੰਤ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵੈਦਿਆ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਲੈਕਚਰਾਰ ਲਲਿਤ ਗੁਪਤਾ
ਮੰਡੀ ਅਹਿਮਦਗੜ੍ਹ।
[email protected]
9781590500
