ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਫਲੋਰਾ
(ਸਮਾਜ ਵੀਕਲੀ) ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੋਜ਼ਮੱਰਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੰਮ ਵਾਲ਼ੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਛੇੜਖਾਨੀ, ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ, ਜਿਣਸੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ, ਘਰੇਲੂ ਹਿੰਸਾ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੰਿਗਵਾਦ ਦਾ ਹੋਣਾ – ਇਹ ਸਭ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਹਨ।ਭਾਰਤ ‘ਚ 2022 ‘ਚ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅਪਰਾਧ ਦੇ 4,45,256 ਮਾਮਲੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਲਗਭਗ 1,220 ਮਾਮਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ – ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਪਰਾਧ ਰਿਕਾਰਡ ਬਿਊਰੋ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਹ ਮਾਮਲੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਲੰਿਗ ਅਧਾਰਤ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਅਸਲ ਅੰਕੜੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨਾਲ਼ੋਂ ਵੱਧ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਹਿੰਸਾ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਅਪਵਾਦ ਦੇ ਹਰ ਉਮਰ, ਯੋਗਤਾ, ਵਰਗ ਅਤੇ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ 3 ਵਿੱਚੋਂ 1 ਔਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। 1 ਬਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਸਰੀਰਕ ਜਾਂ ਜਿਨਸੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਕਠੋਰ ਹਕੀਕਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਤਕਰੀਬਨ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੁੱਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ, ਇਸ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਆਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਵਾਪਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹਨਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਪਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਬਿਹਤਰ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਿਤਕਰੇ ਭਰੇ ਰਵੱਈਏ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਤੱਕ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰੋਕਣ ਲਈ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ।
25 ਨਵੰਬਰ, 1999 ਨੂੰ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਜਨਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਨੇ ਇਸ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ। ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਦਿਨ “ਲੰਿਗ-ਅਧਾਰਤ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ, ਜਿਨਸੀ ਜਾਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਨੁਕਸਾਨ ਜਾਂ ਉਸ ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਜੁਲਮ, ਅਤਿਆਚਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀਆਂ ਧਮਕੀਆਂ, ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਜਾਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਮਨਮਾਨੀ ਵਾਂਝੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ। ਜਨਤਕ ਜਾਂ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਅਸਪਸ਼ਟ ਪਹਿਲੂਆਂ ‘ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਪਿਤਰਸੱਤਾ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਸਿਰਜਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਅਤੇ ਉਲੰਘਣਾ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨਿੱਜੀ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ, ਆਮ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਵਿਆਹੁਤਾ ਬਲਾਤਕਾਰ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਸਾਥੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਨਿੱਜੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਣ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਕੰਮ ਵਾਲ਼ੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ‘ਤੇ ਜਿਨਸੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਅਕਸਰ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਡਰ ਤੋਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠਾ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇਗਾ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।
ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਕੀਲ ਘਰੇਲੂ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜਿਨਸੀ ਹਿੰਸਾ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਨਿੱਜੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਦੇ ਹਨ, ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਜਨਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਦਾ ਮਤਾ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਰੀਪਬਲਿਕ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਤਾਰੀਖ 1960 ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਭੈਣਾਂ-ਪੈਟਰੀਆ, ਮਿਨਰਵਾ ਅਤੇ ਮਾਰੀਆ ਟੇਰੇਸਾ ਮੀਰਾਬਲ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹਲਚਲ ਮਚ ਗਈ ਹੈ-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ। 25 ਨਵੰਬਰ, 1960 ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਰੀਪਬਲਿਕ ਦੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਰਾਫੇਲ ਟਰੂਜੀਲੋ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਗੁਪਤ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਤਿੰਨ ਭੈਣਾਂ, ਮੀਰਾਬਲ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਦੁਖਦਾਈ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਭੈਣਾਂ ਦਲੇਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟਾਂ ਵਜੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ, ਟ੍ਰੂਜਿਲੋ ਦੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੈਤੀ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਦੁਖਦਾਈ ਕਤਲੇਆਮ ਸਮੇਤ, ਇਸਦੇ ਗੰਭੀਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਲਈ ਬਦਨਾਮ ਹੋਏ। ਉਸ ਅਭੁੱਲ ਦਿਨ ‘ਤੇ, ਭੈਣਾਂ ਆਪਣੇ ਦੋ ਕੈਦ ਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰ ਨੂੰ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗੁਪਤ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਰੋਕ ਲਿਆ।
ਇੱਕ ਗਣਿਤ ਚਾਲ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਫਿਰ ਇੱਕ ਦੁਖਦਾਈ ਹਾਦਸੇ ਵਜੋਂ ਕਤਲਾਂ ਨੂੰ ਢੱਕਣ ਲਈ ਇੱਕ ਚੱਟਾਨ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਵਰ-ਅਪ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਭੈਣਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਟਰੂਜਿਲੋ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋ ਗਈ। ਮੀਰਾਬਲ ਭੈਣਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ “ਲਾਸ ਮੈਰੀਪੋਸਾਸ” ਜਾਂ “ਦ ਬਟਰਫਲਾਈਜ਼” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੀ ਲਹਿਰ ਜਗਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ, ਟਰੂਜੀਲੋ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ‘ਤੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਇਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅਵੱਗਿਆ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਉਭਰੀ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੱਦੇ ਵਜੋਂ ਉਭਰੀ। ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਿਵਸ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਜਿਸ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁਧ ਜੁਲਮ ਵਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਮਜਬ਼ੁਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿਖਲਾਈ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਬਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ, ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਦਾਰੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਔਰਤਾਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੁੰਦੇ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੱਡੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਪਸਾਰ ਨੇ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਲਈ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹੁੰਦੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਉੱਦਮ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।
ਸਮਾਜ ਵੀਕਲੀ’ ਐਪ ਡਾਊਨਲੋਡ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠ ਦਿਤਾ ਲਿੰਕ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ
https://play.google.com/store/apps/details?id=in.yourhost.samajweekly
https://play.google.com/store/apps/details?id=in.yourhost.samajweekly
