ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ— ਤਾਨਸੇਨ ਨੇ ਜਦੋਂ ਰਾਗ ਮਲਹਾਰ ਵਜਾਇਆ ਤਾਂ ਮੀਂਹ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਗਾਇਕ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਜਦੋਂ ‘ਬਰਖਾ ਰਾਣੀ ਜ਼ਰਾ ਜਮ ਕੇ ਬਰਸੋ…’ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਇਸ ਗੀਤ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਸਮੇਂ ਸਟੂਡੀਓ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਬੱਦਲ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਾਹਰ ਅਸਮਾਨ. ਫਿਰ ਕੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇੱਥੇ ਗੀਤ ਰਿਕਾਰਡ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅਸਮਾਨ ‘ਤੇ ਕਾਲੇ ਬੱਦਲ ਛਾ ਗਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਮੀਂਹ ਪੈਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਬੱਦਲ ਮੀਂਹ ਪੈ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਰੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ। ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਬਰਖਾ ਰਾਣੀ ਨੇ ਜਿਸ ਰੌਣਕ ਨਾਲ ਇਹ ਗੀਤ ਗਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਦੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਤੁਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਰਦ ਅਤੇ ਨੀਂਦ ਲਈ ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ, ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਣੋਗੇ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਜਾਓਗੇ। ਜੀ ਹਾਂ, ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ ਪਲੇਅਬੈਕ ਸਿੰਗਰ ਮੁਕੇਸ਼ ਦੀ। ਮੁਕੇਸ਼ ਸਾਹਬ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਇੰਨੀ ਨਿਵੇਕਲੀ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਉੱਘੇ ਗਾਇਕ ਕੇ.ਐੱਲ ਸਹਿਗਲ ਨੇ ‘ਦਿਲ ਜਲਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜਲਨੇ ਦੋ’ ਗੀਤ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੁਣਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਰਾ ਪਿੱਛਾ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ? ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇਸ ਗੀਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮਤਲਬ ਸਾਫ਼ ਸੀ ਕਿ ਮੁਕੇਸ਼ ਨੇ ਵੀ ਕੇਐੱਲ ਸਹਿਗਲ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਰ, ਮੁਕੇਸ਼ ਸਾਹਬ ਦੀ ਨੱਕ ਅਤੇ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੀਵਾਨਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਮੁਕੇਸ਼ ਸਾਹਬ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ 10 ਹਲਕੇ ਗੀਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਦਾਸ ਗੀਤ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 10 ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਾਂਗਾ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮੁਕੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਰਦ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੀ ਕਈ ਇਮਤਿਹਾਨ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਮੁਕੇਸ਼ ਫਿਲਮੀ ਪਰਦੇ ‘ਤੇ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਆਏ ਸਨ ਪਰ ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਉਸ ਲਈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੇ ਕਈ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦਿਵਾਈ ਪਰ ਇੱਕ ਅਭਿਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਉਹ ਫਿਲਮੀ ਪਰਦੇ ‘ਤੇ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਸਵਾਦ ਨਹੀਂ ਚਖ ਸਕਿਆ। 1941 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ‘ਇਨੋਸੈਂਟ’ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਕੇਸ਼ ਨੇ ਬਤੌਰ ਅਭਿਨੇਤਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਪਰ ਇਹ ਫਿਲਮ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਜੇਕਰ ਇਹ ਫਿਲਮ ਬਾਕਸ ਆਫਿਸ ‘ਤੇ ਸਫਲ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਸਾਡੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ। ਫਿਲਮ ਦੇ ਫਲਾਪ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਕੇਸ਼ ਸ਼ੇਅਰ ਬ੍ਰੋਕਰ ਬਣਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ ਵੇਚਣ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਪਲੇਬੈਕ ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪਰਦੇ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਗੀਤ ਗਾਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਲਮ ਡਿਸਟ੍ਰੀਬਿਊਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਵੀ ਅਸਫਲਤਾ ਸੀ. ਪਰ, ਜਦੋਂ 1942 ਵਿੱਚ ਪਲੇਬੈਕ ਗਾਇਕੀ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇ ਵਜੋਂ ਉਭਰੀ ਤਾਂ ਇਸਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮੁਕੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਮੁਕੇਸ਼ ਦੀ ਇਕ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ‘ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ, ਤਲਤ ਮਹਿਮੂਦ ਜਾਂ ਮੰਨਾ ਡੇ ਵਰਗੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸਿਖਲਾਈ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਦਰਦ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਰ ਕੋਈ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੁਕੇਸ਼ ਨੇ ‘ਦਿਲ ਜਲਤਾ ਹੈ ਤੋ ਜਲਨੇ ਦੇ’ ਗਾਇਆ ਤਾਂ ਮੁਕੇਸ਼ ਨੇ ਦਿਲੀਪ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਲਈ ਅਣਗਿਣਤ ਗੀਤ ਗਾਏ ਪਰ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰੂਹ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। 1948 ‘ਚ ਆਈ ਫਿਲਮ ‘ਆਗ’ ‘ਚ ਜਦੋਂ ਮੁਕੇਸ਼ ਨੇ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਲਈ ‘ਜ਼ਿੰਦਾ ਹਾਂ ਆਸ ਆਰਥ’ ਗੀਤ ਗਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਨੇ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ‘ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਸਰੀਰ ਹਾਂ, ਮਾਸ-ਖੂਨ ਦਾ ਪੁਤਲਾ ਹਾਂ, ਜੇਕਰ ਆਤਮਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ। ਮੇਰੇ ‘ਚ ਇਹ ਮੁਕੇਸ਼ ਹੈ।’ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਨੇ ਤਾਂ ਮੁਕੇਸ਼ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ‘ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਹੀ ਗਾਓਗੇ’ ਦਰਜ ਕੀਤਾ। ਗੀਤ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਤੱਕ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਦੁੱਧ ਹੀ ਪੀਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ ਉਸਨੇ ‘ਕਿਆ ਖੂਬ ਲਗਤੀ ਹੋ’ ਅਤੇ ‘ਧੀਰੇ ਧੀਰੇ ਬੋਲ ਕੋਈ ਸੁਣ ਨਾ ਲੈ’ ਵਰਗੇ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ। ‘ਸਬ ਕੁਛ ਸਿਖਾ ਹਮਨੇ’, ‘ਆਵਾਰਾ ਹੂੰ’, ‘ਦੁਨੀਆ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੇ’, ‘ਕਭੀ ਕਭੀ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਮੇਂ’, ‘ਦਮ ਦਮ ਦੀਗਾ’, ‘ਕਿਸੀ ਕੀ ਮੁਸਕੁਰਤੋਂ ਪੇ’, ‘ਬੋਲ ਰਾਧਾ ਬੋਲ ਸੰਗਮ’ ਵਰਗੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸੁਪਰਹਿੱਟ ਫਿਲਮਾਂ। ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਸਜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੁਕੇਸ਼ ਨੇ ਫਿਲਮ ਧਰਮ ਕਰਮ ਲਈ ਆਪਣਾ ਆਖਰੀ ਗੀਤ ਗਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਬੋਲ ਸਨ ‘ਏਕ ਦਿਨ ਵਿਕ ਜਾਏਗਾ ਮਾਟੀ ਕੇ ਮੋਲ’ ਜੋ ਸੁਪਰਹਿੱਟ ਹੋਇਆ। ਮੁਕੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਉਦਾਸ ਅਤੇ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਗੀਤਾਂ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਗਾਇਕੀ ਵਿਚ ਇਕ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਸੀ ਜੋ ਸਿੱਧੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਉਤਰ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਫਿਲਮ ‘ਆਵਾਰਾ’ ਦੇ ਗੀਤ ‘ਆਵਾਰਾ ਹੂੰ’ ਨੇ ਮੁਕੇਸ਼ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗਲੋਬਲ ਗਾਇਕ ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ‘ਚ ਸਟੀਰੀਓਫੋਨਿਕ ਸਾਊਂਡ ਆਇਆ ਤਾਂ ਇਸ ‘ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਗੀਤ ਮੁਕੇਸ਼ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ‘ਚ ਰਿਕਾਰਡ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਆਵਾਜ਼ ‘ਚ ‘ਤਾਰੋਂ ਮੈਂ ਸਜਕੇ ਆਪਣੇ ਸੂਰਜ ਸੇ, ਦੇਖੋ ਧਰਤੀ ਚਲੀ ਮਿਲਨੇ’ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਮੁਕੇਸ਼ ਸਾਹਬ ਬਾਰੇ ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ ਕਹਾਣੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕ ਮਹਿਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਹਸਪਤਾਲ ‘ਚ ਦਾਖਲ ਸੀ। ਅਤੇ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁਕੇਸ਼ ਉੱਥੇ ਆ ਕੇ ਉਸ ਲਈ ਗੀਤ ਗਾਉਣ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਖਬਰ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਮੁਕੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਹਸਪਤਾਲ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ 22 ਜੁਲਾਈ 1923 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ‘ਚ ਜਨਮੇ ਮੁਕੇਸ਼ ਚੰਦਰ ਮਾਥੁਰ ਦੀ 53 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ‘ਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਗਾਇਕੀ ਦੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮੁਕੇਸ਼ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੌਰੇ ‘ਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਜਿੱਥੇ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਦਰਦ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਸਦਾ ਲਈ ਦੂਰ ਹੋ ਗਈ।
ਸਮਾਜ ਵੀਕਲੀ’ ਐਪ ਡਾਊਨਲੋਡ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠ ਦਿਤਾ ਲਿੰਕ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ
https://play.google.com/store/apps/details?id=in.yourhost.samajweekly
