“ਇਮਾਨਦਾਰੀ, ਕਾਬਲੀਅਤ ਅਤੇ ਸਾਦਗੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਸਨ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ”

(ਸਮਾਜ ਵੀਕਲੀ) ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਜੀ ਬੇਸ਼ੱਕ ਮਹਿਜ਼ 18 ਮਹੀਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਹੇ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਲੋਕ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ, ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਅਤੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰੀਤ ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖੀ ਕੌਮ ਹਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸਾਡੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਭ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਬੰਧਨ ਹੈ। ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਉਪਨਾਮ “ਸ਼੍ਰੀਵਾਸਤਵ” ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਦੇਹਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਸੰਕਲਪਾਂ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਨਰਮ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਔਖੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਲੈ ਲਈ ਸੀ। ਇਹ ਆਦਮੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਫਲ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਗੰਭੀਰ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ, ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਰੇ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾ ਜਨਮ 2 ਅਕਤੂਬਰ 1904 ਨੂੰ ਮੁਗਲਸਰਾਏ, ਆਗਰਾ ਅਤੇ ਅਵਧ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼ਾਰਦਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਸ਼੍ਰੀਵਾਸਤਵ, ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਦੇ ਮਾਲ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਲਰਕ ਸਨ, ਪਰ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਅਜੇ ਬੱਚੇ ਹੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਉਸਦੀ ਮਾਂ,ਰਾਮਦੁਲਾਰੀ ਦੇਵੀ, ਉਸਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਨਾਨੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਹਜ਼ਾਰੀ ਲਾਲ ਦੇ ਘਰ ਲੈ ਗਈ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਹੋਇਆ। ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਉਸਦੀ ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ। ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਲਈ, ਉਸਨੂੰ ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਚਾਚੇ ਦੇ ਘਰ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਗਰੀਬੀ ਵਾਲੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਕੜਕਦੀ ਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਮੀਲ ਦੂਰ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦਲੇਰੀ, ਧੀਰਜ, ਸੰਜਮ, ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਅਤੇ ਨਿਰ ਸਵਾਰਥਾਂ ਵਰਗੇ ਗੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਾਸਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਸੱਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਹਟ ਗਏ । ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 17 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਉਸਨੇ ਪੂਰੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਈ ਮੌਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਹੋਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਵੀ ਹੋਏ। 1926 ਵਿੱਚ, ਕਾਸ਼ੀ ਵਿਦਿਆਪੀਠ, ਵਾਰਾਣਸੀ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ “ਸ਼ਾਸਤਰੀ” (ਵਿਦਵਾਨ) ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ।1928 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਿਰਜ਼ਾਪੁਰ ਦੀ ਲਲਿਤਾ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਉਹ ਦਾਜ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸੀ ਪਰ ਲਲਿਤਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ‘ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸਿਰਫ ਪੰਜ ਗਜ਼ ਦੀ ਖਾਦੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 6 ਬੱਚੇ ਸਨ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਸਰਵੈਂਟਸ ਆਫ ਪੀਪਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੇ ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਉਥਾਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। 1928 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। 1930 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਮੁਨਾਫੇ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿਵਲ ਨਾਫ਼ਰਮਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਲੂਣ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਘਰ-ਘਰ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ,1937 ਵਿਚ, ਉਹ ਯੂਪੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਲਈ ਚੁਣੇ ਗਏ। ਉਸਨੇ 1937 ਵਿੱਚ ਯੂ.ਪੀ. ਦੇ ਜਥੇਬੰਦਕ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਸਤਰੀ 1942 ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਹਦਾਇਤਾਂ ਵੀ ਭੇਜੀਆਂ। ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। 1946 ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣਦਿਆਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸਾਰੂ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 1951 ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਆਲ-ਇੰਡੀਆ-ਨੈਸ਼ਨਲ-ਕਾਂਗਰਸ’ ਦਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ 1952, 1957 ਅਤੇ 1962 ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਸਦੀ ਸਕੱਤਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਉਹ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ। ਜਦੋਂ ਨਹਿਰੂ ਬੀਮਾਰ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਪੋਰਟ ਫੋਲੀਓ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੂੰ 23 ਮਈ 1952 ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਰੇਲ ਮੰਤਰੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਵਰਗਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਤੀਜੀ-ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਰੇਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੇਲ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਸਮੇਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ  ਵੱਡਾ ਰੇਲ ਹਾਦਸਾ ਵਾਪਰਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੈਤਿਕ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਗੋਵਿੰਦ ਵੱਲਭ ਪੰਤ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪੁਲਿਸ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਵੀ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੁਲਿਸ ਵਿਭਾਗ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਭੀੜ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾ ਕਿ ਭੀੜ ਉੱਤੇ ਲਾਠੀਆਂ ਚਲਾਉਣ।1947 ਵਿਚ ਉਹ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਜਦੋਂ 1965 ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਉਸੇ ਸਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਨਾਜ ਸੰਕਟ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ “ਜੈ ਜਵਾਨ ਅਤੇ ਜੈ ਕਿਸਾਨ” ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ, ਉਹ 18 ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਰਹੇ। ਹਰੀ ਅਤੇ ਚਿੱਟੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਰਗੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ ਹੋਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਨੋਰਥ ਅਨਾਜ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਸੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਣਕ ਅਤੇ ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ। ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 1966-67 ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ।ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ਚਿੱਟੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਸਪਲਾਈ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਉਸਨੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਡੇਅਰੀ ਵਿਕਾਸ ਬੋਰਡ ਬਣਾਇਆ। ਉਸਨੇ ਆਨੰਦ, ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਅਮੂਲ ਮਿਲਕ ਕੋ- ਅਪਰੇਟਿਵ ਦਾ ਵੀ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। 19 ਨਵੰਬਰ, 1964 ਨੂੰ, ਉਸਨੇ ਲਖਨਊ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਕਾਰੀ ਸਕੂਲ, ਬਾਲ ਵਿਦਿਆ ਮੰਦਰ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਿਆ। ਉਸੇ ਮਹਿਨੇ, ਥਰਮਾਨੀ, ਚੇਨਈ ਵਿੱਚ ਸੈਂਟਰਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਕੈਂਪਸ ਅਤੇ ਚੇਨਈ ਪੋਰਟ ਟਰੱਸਟ ਦਾ ਜਵਾਹਰ ਡੌਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੈਨਿਕ ਸਕੂਲ, ਬਲਾਚੜੀ ਗੁਜਰਾਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਡਾ: ਹੋਮੀ ਜਹਾਂਗੀਰ ਭਾਭਾ ਨੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿਸਫੋਟਕਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਅਲਮਟੀ ਡੈਮ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਹੇ ਸਨ (10 ਜਨਪਥ ਦੇ ਕੋਲ ਸਥਿਤ) ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਟਰੱਸਟ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਯੂਬ ਖਾਨ ਨੇ 10 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਤਾਸ਼ਕੰਦ ਸਮਝੌਤਾ (ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੰਧੀ) ‘ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਕਾਰ 17 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਖਤਮ ਹੋਈ। ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਮਝੌਤੇ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਤਣਾਅ ਦੇ ਤਹਿਤ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ 11 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਦੱਸਿਆ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਰਾਏ ਵੱਖਰੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਰੂਸੀ ਬਟਲਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਸੀ, ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਲਦੀ ਹੀ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਰਹੱਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਲਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਣਨ ਲਈ ਸਿਰਫ ਸਰੀਰਕ ਪੱਖੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤਾਕਤ, ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿਨ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਵਲੋਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰੀਫ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਯੇਹ ਧਰਤੀ ਲਾਲੋੋਂ ਕੀ ਜਣਨੀ, ਲਾਲੋ ਕੇ ਲਾਲ ਸਮਾਧਰ ਥੇ।

ਛੋਟੇ ਕੱਦ ਮੇਂ ਜੋ ਬੜ੍ਹੇ ਹੂਏ, ਬਸ ਐਸੇ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਥੇ।