“ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਸਰਦਾਰ ਮੀਆਂ “

         (ਸਮਾਜ ਵੀਕਲੀ)

ਕਾਫ਼ ਕਈ ਜਰਨੈਲ ਅਸਲ-ਗੋਰਖੇ ਜੀ

ਪਕੜ ਖੋਖਰੀ ਫਿਰਨ ਤਿਆਰ ਮੀਆਂ ।

ਜ਼ੇਰ-ਕੱਦ ਪਰ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਵਾਂਗ ਜੁੱਸਾ

ਬਾਝ ਲੜਨ ਦੇ ਹੋਰ ਨਾ ਕਾਰ ਮੀਆਂ ।

ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਪੰਜ-ਹੱਥਾ ਤੇ ਅਬੂਤਵੇਲਾ

ਅੱਡੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਦ ਥੀਂ ਪਾਰ ਮੀਆਂ ।

ਕਾਦਰਯਾਰ ਪਰ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਨਾਮੀ

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਸਰਦਾਰ ਮੀਆਂ ।

 ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ ਕਾਦਰਯਾਰ ਨੇ ਸੀ.ਹਰਫੀਆ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਬਾਰੇ ਬੜਾ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਉਹ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਹਾਨ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੀ ਤਰੀਫ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਜਰਨੈਲ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਕਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਮਰੀਕਾ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਟਿਕ ਨਹੀਂ ਸਕੀਆਂ ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਵਕਤ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਦਾਰ ਜਰਨੈਲ ਵੀ ਹੋਇਆ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਇਨਾਂ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਅਫਗਾਨੀ ਮਾਵਾਂ ਨਲਵੇ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਮਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਕਹਾਵਤ ਸੀ ਕਿ ‘ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਰੋਣਾ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਹਰੀਆ ਰਾਗਲੇ (ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ) ਆ ਜਾਣਗੇ’ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ ਦਾ ਜਨਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਝਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਵਿੱਚ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1791 ਨੂੰ ਧਰਮ ਕੌਰ ਅਤੇ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਉੱਪਲ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਉੱਪਲ ਖੱਤਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। 1798 ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 1801 ਵਿੱਚ, ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਚਾਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਖਾਲਸਾ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸਾਂਭਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।1804 ਵਿੱਚ, ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਝਗੜੇ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸਾਲਸੀ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਦਾਦਾ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਘੋੜਸਵਾਰ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ  ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਸੇਵਾਦਾਰ ਵਜੋਂ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹੁਦਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੱਦ ਕਾਠ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਦੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੂਝ ਬੂਝ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਕਰਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਅਤੇ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ। ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਹਜ਼ਾਰਾ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਵੀ ਰਹੇ।ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੇ ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਖ -ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਵੀ ਰੋਕਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰ 1000 ਈਸਵੀ ਤੋਂ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਅਫਗਾਨ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਵਾਰ ਵਾਰ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਾਮਰਾਜ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਬਣਾਈਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਫ੍ਰੈਂਚ, ਜਰਮਨ, ਇਟਾਲੀਅਨ, ਰੂਸੀ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਦਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਲਿਆਂਦੇ। ਦੂਜੀ ਫ਼ੌਜ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਇਹ ਕੰਮ ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਘੱਟ ਨਾਲ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਲਈ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 2013 ਵਿੱਚ ਨਲਵਾ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਟਿਕਟ ਵੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।

1807 ਵਿੱਚ, 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਨਲਵਾ ਨੇ ਕਸੂਰ (ਜੋ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੈ) ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨੀ ਸ਼ਾਸਕ ਕੁਤਬ-ਉਦ-ਦੀਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਫਿਰ 1813 ਵਿੱਚ ਅਟਕ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ, ਨਲਵਾ ਨੇ ਹੋਰ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਜ਼ੀਮ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਮਹਿਮੂਦ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਲੜੇ ਸਨ। ਦੁਰਾਨੀ ਪਠਾਣਾਂ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਸੀ। 1818 ਵਿੱਚ, ਨਲਵਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਜਿੱਤ ਲਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਨਲਵਾ ਨੇ 1837 ਵਿੱਚ ਜਮਰੌਦ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਰਾਹੀਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਮਾਰਗ ਤੇ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸੀ।

“ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਿੱਤਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ। ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਲਵਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਡਰ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। ਨਲਵਾ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਫਗਾਨ-ਪੰਜਾਬ ਸਰਹੱਦ ‘ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਰਹੇ।”

ਜਮਰੌਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਲਵਾ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਲੜਾਈ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।ਉਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ, ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੰਜ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ, ਜਿਸਦੇ ਕੋਲ ਸਿਰਫ 600 ਦੇ ਕਰੀਬ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਸੀਮਤ ਸਪਲਾਈ ਸੀ। ਨਲਵਾ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਨੇ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਜਮਰੌਦ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ ਜੋ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਅਫ਼ਗਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਨਲਵਾ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਤਾਂ ਅਫ਼ਗਾਨ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ ਛੱਡਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਨਲਵਾ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1837 ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਪਰ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਫੌਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖਬਰ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਨਾ ਕਰਨਾ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤੇ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਸਨੇ ਨਾ ਜਾਣਾ ਚੁਣਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਉਸਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾ ਕੇ ਜਮਰੌਦ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਖਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਨਲਵਾ ਨੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰ -ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦ, ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਨਾ ਲਿਆ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਇਹ ਖੇਤਰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਦੀ ਦਖ਼ਲ ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਜੁਲਾਈ 2014 ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਬਿਲੋਨੇਰੀਅਸ ( Billionaires) ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵੱਲੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਦਸ ਮਹਾਨ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।