” ਦਲਿਤ ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਜੋਤੀ ਰਾਓ ਫੁਲੇ”

(ਸਮਾਜ ਵੀਕਲੀ) ਮਨੁ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਜ਼ਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਬਣਾਏ ਗਏ ਚਾਰ ਵਰਣਾਂ ਵਿੱਚੋ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੇ ਪੌੜੇ ਤੇ ਰੱਖੇ ਗਏ ਦਬੇ ਕੁਚਲੇ ਵਰਗ ਲਈ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ- ਦਮਿਤ ਵਰਗ, ਪਰੀਹਾ, ਦਲਿਤ, ਹਰੀਜਨ, ਅਤੀ ਸ਼ੂਦਰ, ਅਨੁਸੂਚਿਤ ,ਬਹੁਜਨ ਅਤੇ ਦਰਾਵਿੜ, ਆਦਿ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦਲਿਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਰਤੋਂ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਚਿੰਤਕ ਜੋਤੀ ਰਾਓ ਫੂਲੇ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਦਲਿਤ ਉਹ ਵਰਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਦਲਿਆ, ਕੁਚਲਿਆ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮੀ ਵਿੱਚ ਪਿਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋਤੀ ਰਾਓ ਫੂਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ‘ਦਲਿਤ’ ਹਾਂ ਬੇਸ਼ੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਐਸੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚੋ ਜ਼ਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ । ਜ਼ਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਖਿਲਾਫ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਜੋਤਿਬਾ ਫੁਲੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਜੋ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਗ਼ੁਰਬਤ ਮਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਲੜਦੇ ਰਹੇ। ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਭੁਲਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖਣ, ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਵੀ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਜੋਤਿਬਾ ਫੁਲੇ ਦਾ ਜਨਮ 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 1827 ਨੂੰ ਸਤਾਰਾ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਾਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਦੌਰਾਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ, ਨਾ ਬਰਾਬਰਤਾ ਔਰਤਾ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਅਤੇ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਖਿਲਾਫ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ । ਜੋਤਿਬਾ ਫੁਲੇ ਨੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਰਹਿ ਗਏ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਪੇਸ਼ ਬੇਇਨਸਾਫੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਲੜੀ। ਦਲਿਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਦਲਿਤ ਉਹ ਵਰਗ ਹੈ ਜੋਂ ਦਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਭਾਵ ਜਾਤੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ  ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਾ ਬਰਾਬਰੀ ਵਾਲਾ ਵਤੀਰਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਫੂਲੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਮਸੀਹੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਸਵੀਤਰੀ ਬਾਈ ਜੋਤਿਬਾ ਦੇ ਨਾਲ 1848 ਵਿੱਚ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਸਕੂਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਪਰ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਲਿੰਗ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਫੂਲੇ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ 1873 ਵਿੱਚ ਸਤਿਆ ਸ਼ੋਧਕ ਸਮਾਜ (ਸੱਚ ਦੇ ਖੋਜੀ ਸਮਾਜ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਾਤ-ਆਧਾਰਿਤ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਨੌਜਵਾਨ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਕਾਰਨ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੱਡਣੀ ਪਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਫਾਰਮ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਗੁਆਂਢੀ ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।

ਮਹਾਤਮਾ ਜੋਤੀਬਾ ਨੇ 1841 ਵਿੱਚ ਪੂਨਾ ਦੇ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1847 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਜਯੋਤੀ ਰਾਓ  ਨੇ ਸਵੀਤਰੀ ਬਾਈ ਫੁਲੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ। ਜੋਤਿਬਾ ਫੁਲੇ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਪਏ ਭਾਈਚਾਰੇ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੇਠਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਉਥਾਨ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੇ ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਜਾਤ-ਆਧਾਰਿਤ ਲੜੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਰਾਬਰੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਦੇ ਹੋਣ। ਜੋਤਿਬਾ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਲੜੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਜਾਤ ਜਾਂ ਲਿੰਗ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੋਤਿਬਾ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ ਸਿਰਫ ਦਮਨਕਾਰੀ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਅਤੇ ਤੋੜ ਕੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜੋਤਿਬਾ  ਨੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਖਿਆ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ, ਲਿਤਾੜੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਸ਼ਕਤ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਦਲਦਲ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਉਸਨੇ ਲੜਕੀਆਂ,ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਮੰਨੁ ਵਲੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਜ਼ਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਿਆ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। ਜੋਤਿਬਾ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਇੱਕ ਕੱਟੜ ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਦਰਪੇਸ਼ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਅਤੇ ਲਿੰਗ-ਅਧਾਰਤ ਵਿਤਕਰੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਲੜੀ।ਜੋਤਿਬਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ, ਸਵੀਤਰੀ ਬਾਈ ਫੁਲੇ ਨੇ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ ਸਕੂਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਣਥੱਕ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ, ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ, ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਵਿਧਵਾ ਪੁਨਰ-ਵਿਆਹ ਵਰਗੀਆਂ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ। ਜੋਤਿਬਾ ਇੱਕ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਾਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਸਮਾਜਕ ਤਰੱਕੀ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸਾ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਰਕ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸੋਚ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।  ਜੋਤਿਬਾ ਫੁਲੇ 63 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 28 ਨਵੰਬਰ, 1890 ਨੂੰ ਪੁਣੇ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਗਏ । ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਉਹਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਾਟਾ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਪਏ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਅੱਜ ਵੀ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ।

ਸਮਾਜ ਵੀਕਲੀ’ ਐਪ ਡਾਊਨਲੋਡ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠ ਦਿਤਾ ਲਿੰਕ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ
https://play.google.com/store/apps/details?id=in.yourhost.samajweekly