ਖੋਟੇ ਸਿੱਕੇ

(ਸਮਾਜ ਵੀਕਲੀ)- ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਰੱਖਾਂ?ਇਕ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਗਏ।ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਮੰੁਡੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਬੈਗ ਲੈ ਕੇ ਡਰੇ ਹੋਏ ਖੜੇ ਨੂੰ, ‘ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ?’ਕੜਕ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਮਿਸਟਰ ਖੰਨਾ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ?ਉੱਚੀ ਅਵਾਜ ਵਿੱਚ ਆਹੁਦੇ ਦਾ ਮਾਣ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ‘ਹਾਂ……
ਹਾਂ, ਖੋਟੇ ਸਿੱਕੇ ਹਨ।ਉਥੇ ਮੇਰੇ ਬਾਬਾ ਖੋਟੇ ਸਿੱਕੇ ਚੁੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਹੈ।’ਡਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੜਕੇ ਦੇ ਗਲੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਅਵਾਜ਼ ਨਹੀ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਸੀ,ਜਿਹੜੀ ਮਾੜੀ-ਮੋਟੀ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਉਹ ਵੀ (ਲੜਖੜਾਉਦੀ)ਸਮਝ ਨਹੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।
‘ਫੇਰ, ਤੁਸੀ ਇੰਹਨਾਂ ਨੂੰ ਏਥੇ ਕਿਉ ਲਿਆਏ ਹੋ,ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਲੈ ਜਾਓ।’ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਉਥੌਂ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ।ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਨ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਉਤਸੁਕ ਹੋ ਕੇ ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ ਦੇ ਗਰੁਪ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, ‘ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਇਹ ਖੋਟੇ ਸਿੱਕੇ ਕਿਵੇਂ ਨਿਕਲੇ?’ਉਸ ਦੇ ਕਹਿਣ ਦਾ ਲਹਿਜ਼ਾ ਬਹੁਤ ਮਿੱਠਾ ਸੀ।ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੂੰਜ਼ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਸੁਣਨ ਦੇ ਆਦੀ ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇੰਜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਖੰਡ ਘੋਲ ਕੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ।ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖਦਿਆਂ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਮਿੱਠੀ ਮੁਸਕ੍ਰਾਹਟ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਮਾਈਲਤਾ ਨਾਲ ਕਿਹਾ,“ਦੇਖੋ,ਕਈ ਵਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਕੇ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।”ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ,ਜੇਕਰ ਉਸ ਮਸ਼ੀਨ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਵੀ ਨੁਕਸ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਿਰ ਗਿਣਤੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ,ਫਿਰ ਉਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਖੋਟੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਦੀ ਹੈ।
‘ਟਕਸਾਲ ਵਾਲੇ ਇਹਨਾਂ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ?ਇਹ ਵੀ ਇਕ ਅਲੱਗ ਸਵਾਲ ਹੈ।
ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਚਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਣਗੇ,ਹੋਰ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋਣਗੇ? ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਦੇਖੋਂ ਕਿ ਕਿੰਨੇ ਸਿੱਕੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ?ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਸੰ਼ਕਿਆਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਹੀ ਸਾਦੇ ‘ਤੇ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ‘ਨਹੀਂ,ਅਸੀ ਨਕਲੀ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਉਦੇ ਹਾਂ,ਅਤੇ ਟਕਸਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਖਰਚ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ,ਸਾਡੀ ਟਕਸਾਲ, ਜੋ ਵੀ ਗਲਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਾਡੀ ਟਕਸਾਲ ਦੀ ਹੰੁਦੀ ਹੈ।ਤੁਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕਿਉਂ ਭੇਜਦੇ ਹੋ?’ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ,ਕਿ ਜਿਵੇ ਉਹ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋਣ ਕਿ ਸਾਡੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇਖੋ।ਕੀ ਅਸੀ ਐਨਾ ਸੋਚਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀ ਆਪਣੀ ਗਲਤੀ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਥੋਪਣਾ ਹੈ।
ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਇਸ ਸਮ੍ਹੇਂ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਉਚ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਨ।ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਨਹੀ ਕਰਦੇ।ਪਰ ਕੱਲ ਜਦੋਂ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲੀ ਕਿ ਲਖਨਊ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਾਲਜ਼ ਦੀਆਂ ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗਰੁੱਪ ਕਲਕੱਤੇ ਦੀਆਂ ਦਿਲਚਸਪ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇਖਣ ਲਈ ਆਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਨੇ ਟਕਸਾਲ ਦੇਖਣ ਦੀ ਵੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮੰਗੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਨੇ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ।ਠੀਕ ਗਿਆਰਾਂ ਵੱਜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬੱਸ ਵਿਚੋਂ ਵੀਹ ਕੁ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕੁੜੀਆਂ ਦੋ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਸਮੇਤ ਟਕਸਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈਆਂ।ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਦੁਪੱਟਿਆਂ ਅਤੇ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਰਲਵੀ ਸੁਗੰਧੀ ਨਾਲ,ਅਚਾਨਕ ਮਧੂਮਾਸ ਉਥੇ ਪਹੰੁਚ ਗਏ।ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੜੇ ਹੀ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਉਨਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬੜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ।ਉਸ ਨੇ ਅਹੁਦੇ ਅਤੇ ਮਾਣ ਦੀ ਹੋਰ ਵੀ ਸਿ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ,ਫਿਰ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਜਾਗਦੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਪੜੇ੍ਹ ਕਿਉਕਿ ਉਸ ਪੱਦਵੀ ਦੀ ਸ਼ਾਨ,ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਹੰਝੂਆਂ ਭਰ ਕੇ ਦੇਖਦੀ ਸੀ,ਮਸਤੀ ਕਰਦੀ ਸੀ,ਅਤੇ ਚੀਕ-ਚਿਹਾੜਾ ਸਣਾਉਦੀ ਸੀ,ਕੀ ਇਹ ਸੱਭ ਕੁਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਸੀ,ਜੋ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਮਾਰਦੀਆਂ ਸਨ ਜਾਂ ਨਹੀ?ਉਹ ਫਿਰ ਸੰਖੇਪ ਇਤਿਹਾਸ ਦੱਸਦਾ ਹੋਇਆ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ।ਇੱਕ ਚੁੱਸਤ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਚੁਸਤ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਨੇ ਸਕਾਰਫ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ,‘ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਟਕਸਾਲ ਵਿਚ ਟਕਸਾਲ ਨਾ ਲੱਭਿਆ ਜਾਵੇ, ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਕਿ ਇਥੇ ਅਮਦਰ ਆਉਣ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਸਮ੍ਹੇਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
‘ਤੁਸੀ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਮਹਿਮਾਨ ਹੋ।ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਦਾ ਹੈ?ਉਹ ਤਾਂ ਏਥੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।’ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੜ ਿਹੀ ਮਸੂਮੀਅਤ ਅਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਕਿਹਾ।
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਵੱਡੇ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਪਹੰੁਚੇ,ਜਿੱਥੇ ਕਈ ਭੱਠੀਆਂ ਲੱਗੀਆ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।ਇਨਾਂ ਭੱਠੀਆਂ ਵਿਚ ਕੱਚੀ ਧਾਤੂ ਨੂੰ ਗਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।’ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਭੱਠੀ ਦਾ ਢੱਕਣ ਖੋਲਿਆ ਤਾਂ ਭੱਠੀ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਝਟਕਾ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਦੋ ਕਦਮ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟ ਗਈਆਂ।ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਇੰਝ ਉਠ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਹੁਣੇ ਹੀ ਸਾਰੇ ਝੁਲਸ ਜਾਣਗੇ।ਖੰਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ,‘ਇਹ ਤਾਂ ਇਕ ਸਧਾਰਨ ਭੱਠੀ ਹੈ।ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਕ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਭੱਠੀ ਵੀ ਦਿਖਾਵਾਂਗਾ,ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀ ਰੰਗਦਾਰ ਐਨਕਾਂ ਤੋਂ ਬਿੰਨਾਂ ਨਹੀ ਦੇਖ ਸਕਦੇ।ਇੰਝ ਮਹਿਸੂਸ ਹੰੁਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਢੱਲ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਕੱਚੀ ਧਾਤੂ ਨੂੰ ਪਿਘਲਾ ਕੇ ਸਿੱਕਿਆ ਨੂੰ ਢੁੱਕਵਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਲੰਬੀਆਂ-ਲੰਬੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਚੁੱਕ ਲੈਦੇ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਘੰੁਮਣ ਲੱਗਦੇ ਜਿਵੇ ਮੱਖੀਆਂ ਗੁੜ ਦੀ ਡਲੀ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੰੁਮਦੀਆਂ।ਉਹ ਜਿਧਰੋਂ ਵੀ ਲੰਘਦੇ ਤਾਂ ਵਰਕਰਾਂ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਹੋਰ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ।ਕਈ ਵਾਰ ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਕੋਲ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਉਚੀ ਦੇਣ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੰਦੇ,‘ਮਸ਼ੀਨ ਨੂੰ ਚੱਲਣ ਦਿਓ।’ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਮਸ਼ੀਨ ਚਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਉਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਸਮਝਾਉਦੇ ਹਨ,ਨਾਲ ਆਏ ਅਧਖੜ ਉਮਰ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਵਲੋਂ ਅਣਗੋਲਿਆ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਉਸ ਨੂੰ ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਲੜਕੀਆਂ ਵਿਚ ਜਿਆਦਾ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਣਾ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਚੰਗਾ ਨਹੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਕਈ ਵਾਰ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਤਾੜਨਾ ਕਰਦਾ ਸੀ,‘ਤੁਸੀ ਲੋਕ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀ ਮਾਰਦੇ?ਮੈਂ ਦੂਰੋਂ ਦੇਖ ਅਤੇ ਸੁਣ ਕਿਉਂ ਨਹੀ ਸਕਦਾ?’5 ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ ਦੇ ਇਕ ਗਰੁੱਪ ਅਤੇ ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇੱਕ ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼ ਦੂਰੀ ਬਣਾਈ ਹੋਵੇਗੀ,ਪਰ ਇਹ ਦੂਰੀ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਅੱਤ ਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਅਤੇ ਉਤਸੁਕਤਾ ਵਿੱਚ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਗੁਆਚ ਗਈ,ਕੋਈ ਨਹੀ ਪਤਾ।
ਤੁਰਦੇ-ਫਿਰਦੇ ਉਹ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਾਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ,ਜਿੱਥੇ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਉਨਾਂ ਦੇ ਕੰਨ ਪਾੜਣ ਵਾਲੀ ਅਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਬੜੀ ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਗਰਜ਼ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕਹੇ ਹੋਏ ਸ਼ਬਦ ਉਸ ਦਹਾੜ ਵਿਚ ਗੁਆਚ ਗਏ ਸਨ।ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਦੇ ਹੋਏ,ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ ਲਿਆ ਕੇ ਉਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, ‘ਏਥੇ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਛੜਾਂ ਨੂੰ ਢਾਲ ਕੇ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਛੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।’ਕੁੜੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਖੜੀਆਂ ਸਨ,ਫਿਰ ਵੀ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦਾ ਸੇਕ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਲਾਲ ਲੰੰਮੀਆਂ-ਲੰਮੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਅੱਗ ਦੇ ਉਪਰੋਂ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੇੜੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ।ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਉਬਲਦਾ ਹੋਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ,ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਗਰਮ-ਗਰਮ ਭਾਫ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਸੀ।ਸ਼ਕਲ ਅਤੇ ਕਿਸਮ ਦੇਖ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਗਰਮ ਗਰਮ ਲਾਲ ਧਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਹਨ,ਨਹੀ ਤਾਂ ਇੰਨਾਂ ਦੇ ਹਾਵ-ਭਾਵ ਕੋਰੇ ਚਿਹਰੇ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਪੁਰਜਿ਼ਆਂ ਵਾਂਗ ਖਟਕਦੇ ਰਹਿਣੇ ਸਨ।ਉਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੀ ਮਸ਼ੀਨ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈਂਦਾ।ਇਥੌ ਤੱਕ ਕਿ ਸ਼ੇਖ,ਸੋਹਣੀਆਂ ਤੋਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵੀ ਉਨਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਵਿਚ ਵਿਘਨ ਨਹੀ ਪਾ ਸਕੀ ਸੀ।ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਉਣ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਵਕਤ ਅਤੇ ਬਸੰਤੀ ਬਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਾੜ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲਾ ਖੂਨ ਜਿਵੇਂ ਸੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।ਉਹ ਬੰਦਾ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਬੜੀ ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ ਮੌਤ ਨਾਲ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਡਰ ਨਾਲ ਭਰ ਗਏ ਸਨ।
‘ਹਾਏ ਰਾਮ,ਕਿੰਨਾਂ ਖਤਰਨਾਕ ਇਹ ਕੰਮ ਹੈ।’ਇਕ ਨੇ ਕਿਹਾ।ਦੂਜੇ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ,ਮੈਂ ਤਾਂ ਦੂਰ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਹੀ ਦੁੱਖ ਝਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ,ਨੇੜੇ ਰਹਿ ਕੇ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਣਗੇ?ਇਕ ਨੇ ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲੋ ਪੁੱਛਿਆ,‘ਇਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖਤਰਨਾਕ ਕੰਮ ਹੈ,ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੀ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਇਹ ਪੱਟੀ ਕਈ ਵਾਰ ਲੱਤ ‘ਤੇ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ।
‘ਹਾਂ,ਹਾਂ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਹੈ।ਕਈ ਵਾਰ ਵੱਡੇ ਹਾਦਸੇ ਵੀ ਵਾਪਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਵਿਆਕਤੀ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਲੱਤਾਂ ਕੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ‘ਹੈ……ਹੈ, ਸੱਚਮੁੱਚ?ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਲੋਕ ਏਥੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਦੇ ਹਨ।
ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਜਗਾ ਖਾਲੀ ਹੰੁਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪੰਜਾਹ ਬੰਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਤੁਸੀ ਨਹੀ ਜਾਣਦੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਜਾਨ ਦੀ ਕੋਈ ਕੀਮਤ ਨਹੀ ਰਹੀ,ਬਹੁਤ ਸਸਤੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।
‘ਚਲੋ ਬਾਬਾ ਇਥੋਂ, ਮੇਰੇ ਕੋਲੋ ਹੋਰ ਇਹ ਸੱਭ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀ ਜਾਂਦਾ’ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਹੋਰ ਸਹਿ ਨਹੀ ਸਕਦੇ,ਇਹ ਲੋਕ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਸਰੀਰਕ ਕਸ਼ਟ ਭੋਗ ਰਹੇ ਹਨ।ਏਥੇ ਆ ਕੇ ਉਨਾਂ ਨੇ ਸੱਭ ਕੁਝ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰਾਂ ਤਾਂਬੇ ਦੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਗਰਮ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਹੋਈਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦੂਜੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਤੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਪਤਲੀਆਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ,ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਸੇ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਗੋਲ-ਗੋਲ ਟੁਕੜੇ ਕੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ,ਅਤੇ ਉਸ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮੋਹਰ ਵੀ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ,ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਬਣ ਸੋਢੇ ਨਾਲ ਧੋ ਕੇ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਪੰਜ ਸੱਤ ਬੰਦੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੋਟਲੀਆਂ ਬਣਾਉਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੋਟਲੀਆਂ ਬਣਾਉਦੇ ਬਣਾਉਦੇ ਖੋਟੇ ਸਿੱਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਕੱਢ ਦਿੰਦੇ,ਅਤੇ ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਟਕਸਾਲ ਵਿਚ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ।ਇਹ ਸੱਭ ਦੇਖ-ਦੇਖ ਕੇ ਕੁੜੀਆਂ ਥੱਕ ਗਈਆਂ ਸਨ।ਉਨਾਂ ਲੋਕਾ ਲਈ ਚਾਹ ਅਤੇ ਕੁਝ ਰਿਪ਼ਰੈਸ਼ਮੈਂਟ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਦੋ ਨੌਕਰ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਨੇੜੇ ਖੜੇ ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਗਲੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।ਨਾਜ਼-ਨਖਰਿਆਂ ਵਿਚ ਰਹੀਆਂ ਇਹ ਕੁੜੀਆਂ,ਜਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਗਰੀਬੀ ਜਾਂ ਵਾਂਝੇ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਨੇ ਛੂਹਿਆ ਤੱਕ ਨਹੀ ਸੀ,ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖ ਕੇ ਘਬਰਾ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਬੈਠਦਿਆਂ ਹੀ ਪੁੱਿਛਆ,ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਨਖਾਹ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੋਵੇਗੀ?
‘ਸੱਠ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ।’
‘ਸੱਠ ਰੁਪਏ ਵਿਚ ਬੰਦਾ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾਂ ਜੋਖਮ (ਖਤਰੇ)ਵਿੱਚ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ?ਇੱਕ ਨੇ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ।
ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਇਨਾਂ ਭੋਲੇ ਭਾਲੀਆਂ ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਹੱਸ ਪਏ,ਜੋ ਕਿ ਕਿਤਾਬ ਰਾਹੀ ਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦੀਆਂ ਸਨ।ਪੈਡ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਰਸਗੁੱਲੇ ਅਤੇ ਗਰਮ ਗਰਮ ਸਮੋਸੇ ਖਾ ਰਹੀਆਂ ਵਿਦਿਆਰਥਣਾ ਦੇ ਦਿਲ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਦੇਖ ਕੇ ਦਿਲ ਭਰ ਆਏ ਸਨ,ਫਿਰ ਬਾਹਰੋਂ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਦੇ ਰੋਣ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ ਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥਣਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਦੁੱਖੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਭਰਵੱਟਿਆਂ ਤੇ ਝੁਰੜੀਆਂ ਉਭਰ ਆਈਆਂ ਸਨ।ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਉਹ ਅਜੇ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਉਠਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਬਿੰਨਾਂ ਧੋਤੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅਤੇ ਨੱਕ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਸੋਹਣਾ ਪਾਣੀ ਵੱਗਦਾ ਹੋਇਆ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪੈਰੀ ਪੈ ਗਿਆ।ਨਰਾਜ਼ ਹੋਏ ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਖਿੱਚ ਲਏ।ਉਸ ਨੂੰ ਏਨਾ ਗੁੱਸਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਰਮ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਨਰਮ ਦਿੱਲ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਉਥੇ ਨਾ ਬੈਠੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਉਨਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵੀ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ।
ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, ‘ਤੁਸੀ ਕੌਣ ਹੋ?ਏਥੇ ਕਿਵੇ ਆਏ ਹੋ?’ਏਨੇ ਨੂੰ ਚਪੜਾਸੀ ਵੀ ਆ ਗਿਆ।ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਔਰਤ ਹੈ ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋਵੇਂ ਲੱਤਾਂ ਕੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।ਉਹ ਔਰਤ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਖੜੀ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ,ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਪਟਕਦੀ ਹੋਈ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਛੋਟਾ-ਮੋਟਾ ਕੰਮ ਹੀ ਦੇ ਦਿਓ,ਸਰਕਾਰ, ਨਹੀ ਤਾਂ ਅਸੀ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਜਾਵਾਂਗੇ।ਏਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਕੁਝ ਨਹੀ ਤਾਂ ਬੈਠੀ-ਬੈਠੀ ਖੋਟੇ ਸਿੱਕੇ ਹੀ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰੇਗੀ।
‘ਉਹ ਘਰ ਬੈਠੇ ਬੈਠੇ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੋ ਗਈ ਹੈ,ਉਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਤੇ ਗਹਿਰੀ ਸੱਟ ਵਜੀ ਹੈ।ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਆਪ ਗੁਆ ਲਿਆ ਹੈ।ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਲੱਤਾਂ ਹੀ ਨਹੀ ਹਨ,ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕੌਣ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਰੱਖੇਗਾ?ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਮਿਲੇਗਾ?ਚਲੋ ਹਟੋਂ ਏਥੌ,ਕੋਈ ਟਾਇਮ ਵੀ ਨਹੀ ਦੇਖਦੇ, ਸਿਰ ਖਾਣ ਲਈ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹੋ।’
‘ਹੁਣ ਸਰਕਾਰ ਕਿਥੇ ਜਾਏ?ਵੀਹ ਸਾਲ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਰਿਹ ਸੀ,ਤੁਹਾਡੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ-ਕਰਦੇ ਹੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਲੱਤਾਂ ਕੱਟ ਗਈਆਂ,ਹੁਣ ਕਿਥੇ ਜਾਵੇ ਸਰਕਾਰ?ਸਾਡੇ ‘ਤੇ ਦਇਆ ਮਿਹਰ ਕਰੋ,ਨਹੀ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਜਾਣਗੇ?
‘ਤੁਹਾਡੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਕਰਦੇ ਮੇਰੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਕੱਟ ਗਈਆਂ ,ਦੋ ਸੌ ਦਾ ਮੁਵਾਅਜਾ ਤੱਕ ਨਹੀ ਮਿਲਿਆ?ਹੁਣ ਕੀ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜਗੀਰ ਲਿਖ ਦੇਵਾਂ ਤੇਰੇ ਨਾਮ?ਚਪੜਾਸੀ,ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢੋ ।
ਮੇਰੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਬੇਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ,ਹੁਣ ਇਹ ਕਿੱਥੇ ਜਾਵੇ,ਇਸ ਨੂੰ ਇਥੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਦੇ ਦਿਓ…… ਨਹੀ ਤਾਂ……’ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸ਼ਬਦ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ,ਚਪੜਾਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਂਹ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਘੜੀਸਦਾ ਹੋਇਆ ਬਾਹਰ ਲੈ ਗਿਆ।
ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਖੰਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਫਾਈ ਦੇਣੀ ਜਰੂਰੀ ਹੋ ਗਈ,ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਕੱਟ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਅਸੀ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋ ਸੌ ਰੁਪਏ ਸਹਾਇਤਾ ਵਜ਼ੋ ਦੇ ਦਿੱਤੇ।ਹੋਰ ਅਸੀ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ?ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀ ਏਥੇ ਬਿਠਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਈਏ ਤਾਂ ਟਕਸਾਲ ਤੇ ਏਥੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਅੱਡਾ ਹੀ ਬਣਾ ਲੈਣਾ ਹੈ।ਏਥੇ ਤਾਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਹੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਹਾਦਸਾ ਵਾਪਰਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਬੜੀ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਸੰਦਰਭ ਹੀ ਬਦਲ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਚੁਟਕਲੇ ਸਣਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਕਿ ਕੁੜੀਆਂ ਹੱਸ-ਹੱਸ ਕੇ ਦੋਹਰੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ।

ਮੂਲ ਲੇਖਿਕ:- ਮਨੂ ਭੰਡਾਰੀ
ਅਨੁਵਾਦ:- ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਰ

‘ਸਮਾਜਵੀਕਲੀ’ ਐਪ ਡਾਊਨ ਲੋਡ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠ ਦਿਤਾ ਲਿੰਕ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ
https://play.google.com/store/apps/details?id=in.yourhost.samajweekly