“ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਚਣੌਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਜੋਤੀਬਾ ਫੁਲੇ”
-ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਲ
9417990040
(ਸਮਾਜ ਵੀਕਲੀ)- ਜੋਤੀਬਾ ਫੁਲੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਲੜਦੇ ਰਹੇ। ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਭੁਲਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖਣ, ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਹੱਕ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਵੀ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਜੋਤੀਬਾ ਫੁਲੇ ਦਾ ਜਨਮ 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 1827 ਨੂੰ ਸਤਾਰਾ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਕਹੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮਾਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਦੌਰਾਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ, ਨਾ ਬਰਾਬਰਤਾ ਔਰਤਾ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਅਤੇ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਖਿਲਾਫ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮਨੂ ਵਲੋ ਬਣਾਈ ਗਈ ਜ਼ਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੇ ਵਰਗ ਯਾਨਿ ਕਿ ਸ਼ੂਦਰ ਵਰਗ, ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਦਰਪੇਸ਼ ਬੇਇਨਸਾਫੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਲੜੀ। ਦਲਿਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਜੋਤੀਬਾ ਫੁਲੇ ਵਲੋਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਦਲਿਤ ਉਹ ਵਰਗ ਹੈ ਜੋਂ ਦਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਭਾਵ ਜਾਤੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਾ ਬਰਾਬਰੀ ਵਾਲਾ ਵਤੀਰਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਦ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਦਲਿਤ ਮੰਨਿਆ ਸੀ। ਜੋਤੀਬਾ ਫੁਲੇ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਵਰਗ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਮਸੀਹੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਦੇ ਨਾਲ 1848 ਵਿੱਚ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਸਕੂਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਪਰ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਲਿੰਗ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਫੁਲੇ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ 1873 ਵਿੱਚ ਸਤਿਆਸ਼ੋਧਕ ਸਮਾਜ (ਸੱਚ ਦੇ ਖੋਜੀ ਸਮਾਜ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਇੱਕ ਉਹ ਸੰਗਠਨ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਾਤ-ਆਧਾਰਿਤ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਜੋਤੀ ਰਾਓ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਨੌਜਵਾਨ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਕਾਰਨ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੱਡਣੀ ਪਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਫਾਰਮ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਗੁਆਂਢੀ ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।
ਮਹਾਤਮਾ ਜੋਤੀ ਰਾਓ ਫੁਲੇ ਨੇ 1841 ਵਿੱਚ ਪੂਨਾ ਦੇ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1847 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਜਯੋਤੀ ਰਾਓ ਨੇ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ। ਜੋਤੀਬਾ ਫੁਲੇ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਲਤਾੜੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੇਠਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਉਥਾਨ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੇ ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਉਸ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਜਾਤ-ਆਧਾਰਿਤ ਲੜੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇਸ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਰਾਬਰੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਦੇ ਹੋਣ। ਫੁਲੇ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਲੜੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਜਾਤ ਜਾਂ ਲਿੰਗ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਫੁਲੇ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ ਸਿਰਫ ਦਮਨਕਾਰੀ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਅਤੇ ਤੋੜ ਕੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਫੁਲੇ ਨੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਖਿਆ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ, ਲਤਾੜੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਸ਼ਕਤ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਦਲਦਲ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਉਸਨੇ ਲੜਕੀਆਂ,ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਮੰਨੁ ਵਲੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਜ਼ਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਿਆ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। ਫੁਲੇ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਵਰਗ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਇੱਕ ਕੱਟੜ ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਪਛੜੇ ਲੋਕਾਂ ਖਿਲਾਫ ਦਰਪੇਸ਼ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਅਤੇ ਲਿੰਗ-ਅਧਾਰਤ ਵਿਤਕਰੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਲੜੀ। ਫੁਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ, ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ, ਨੇ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ ਸਕੂਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਣਥੱਕ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ, ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ, ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਵਿਧਵਾ ਪੁਨਰ-ਵਿਆਹ ਵਰਗੀਆਂ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ। ਫੁਲੇ ਇੱਕ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਾਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਸਮਾਜਕ ਤਰੱਕੀ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਰਕ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸੋਚ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਜਾਤ ਜਾਂ ਵਰਗ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯਹੂਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਵੀ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। 24 ਸਤੰਬਰ 1873 ਵਿੱਚ ਜੋਤੀਬਾ ਫੁਲੇ ਦੁਆਰਾ ਸਤਿਆ ਸ਼ੋਧਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇਹ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਅਛੂਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਆ ਸ਼ੋਧਕ ਸਮਾਜ ਨੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਸੋਚ ਦੇ ਪਰਸਾਰ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੁਰੋਹਿਤ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਇਸ ਦੇ ਇਸਤਰੀ ਵਿੰਗ ਦੀ ਮੁਖੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨੱਬੇ ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆਂ ਬੇਸ਼ੱਕ 76 ਸਾਲ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਪਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਏ ਗਏ ਇਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਨਸਾਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਸ ਦਾ ਖਮਿਆਜ਼ਾ ਛੋਟੀਆ ਜਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਭੁਗਤੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆ ਹਨ। ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਕਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰਤਾ ਦਾ ਹੱਕ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੋਤੀਬਾ ਫੁਲੇ 63 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 28 ਨਵੰਬਰ, 1890 ਨੂੰ ਪੁਣੇ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਉਹਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਾਟਾ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਪਏ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਫੁਲੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਅੱਜ ਵੀ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ।
