ਸਮਾਜ ਵੀਕਲੀ ਯੂ ਕੇ-
ਲਖਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ-
ਭੂਮਿਕਾ:
31 ਮਾਰਚ 1990 ਦਾ ਦਿਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੋਨੇ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਉਹ ਦਿਨ ਸੀ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਨ ਪੁੱਤਰ ਡਾ. ਭੀਮਰਾਵ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੂੰ ਮਰਣ ਉਪਰੰਤ *ਭਾਰਤ ਰਤਨ* ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਤੁੱਲਣਯੋਗ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਤਮਗਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਉਸ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਕ੍ਰਿਤਗਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਮਾਣਵਾਂ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਿੱਤਾ।
ਭੀਮਰਾਵ ਅੰਬੇਡਕਰ: ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ
ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਦਾ ਜਨਮ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1891 ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਲਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਛੂਆਛੂਤ, ਅਪਮਾਨ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਪੀੜਾ ਝੱਲੀ। ਪਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰ ਰੁਕਾਵਟ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਪਾਰ ਕੀਤਾ। ਕੋਲੰਬੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਲੰਡਨ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਇਕਨਾਮਿਕਸ ਤੋਂ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਉਹ “ਡਾਕਟਰ ਅੰਬੇਡਕਰ” ਬਣੇ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪੀੜਾ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁਲਾਇਆ।
ਸਮਾਜਿਕ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਪਾਗਪੁਰਖ
ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਪੜ੍ਹੋ, ਸੰਗਠਿਤ ਹੋਵੋ, ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰੋ।” ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਲਿਤਾਂ, ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ, ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਅਥਕ ਜਦੋਜਹਦ ਕੀਤੀ। 1927 ਵਿੱਚ ਮਹਾਡ ਸਤਿਅਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ 1930 ਵਿੱਚ ਕਾਲਾਰਾਮ ਮੰਦਰ ਅੰਦੋਲਨ ਵਰਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਰਾਲਿਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ “ਰਾਜਨੀਤਕ ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਵ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।”
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ: ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਚਨਾ
1947 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਾਨੂੰਨੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਮੈਗਨਾ ਕਾਰਟਾ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਅਨੁਚਿੱਧ 17 (ਛੂਆਛੂਤ ਦਾ ਉੱਚਾਟਨ), ਅਨੁਚਿੱਧ 15 (ਧਰਮ, ਜਾਤ, ਲਿੰਗ ਆਧਾਰਿਤ ਭੇਦਭਾਵ ‘ਤੇ ਰੋਕ) ਅਤੇ ਆਰਕਸ਼ਣ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ।
ਭਾਰਤ ਰਤਨ: ਇੱਕ ਸਨਮਾਨ, ਇੱਕ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ
31 ਮਾਰਚ 1990 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਕ੍ਰਿਤਗਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ (1956) ਤੋਂ 34 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਇਆ, ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਉਹਨਾਂ ਸਭ ਉਚਾਸਿਤਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਵੇਖਿਆ ਸੀ।
ਵਰਤਮਾਨ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ
ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ “ਸਭ ਦਾ ਸਾਥ, ਸਭ ਦਾ ਵਿਕਾਸ” ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੁਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ “ਸਮਾਨਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।” ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ, ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਆਰਕਸ਼ਣ, ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਲਈ ਚੱਲ ਰਹੇ ਆੰਦੋਲਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੱਖ ਰਹੇ ਹਨ।
ਨਤੀਜਾ: ਅੰਬੇਡਕਰ ਦਾ ਅਮਰ ਸੰਦੇਸ਼
ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਮੈਂ ਉਹ ਧਰਮ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਪਾਠ ਪੜ੍ਹਾਏ।” ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ, ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਮੁੱਲਾਂ ਦੇ ਬਲ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਹੈ। 31 ਮਾਰਚ ਦਾ ਦਿਨ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਭਾਰਤ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਾਡੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਹੈ।
